لاک تراشی نشانی از هم زیستی جدایی ناپذیر انسان و طبیعت - وبلاگ کرمی

به گزارش وبلاگ کرمی، لاک تراشی از هنرهای اصیل و سنتی مردم خطه شمال ایران محسوب می گردد. روستاییان ساکن منطقه ها جنگلی درگذشته لوازم و ابزار موردنیاز روزمره خود را بیشتر از چوب تهیه می کردند و در این کار از تبحر خاصی برخوردار بودند. استادکاران با استفاده از ریشه و تنه درختان جنگلی بدون بهره گیری از ابزار کار مدرن و با ابزاری مانند تیشه و مغار، ظروف چوبی مانند پارچ، لاکچه، لاک نان، لاک قند ریزکن، کَچِه، کوچِلِر، آب گردان، کِتِرا و… که با نقوش اسطوره ای و الهام گرفته از طبیعت اطراف منقوش می گردد، فراوری می نمایند درواقع لاک ظرفی عظیم شبیه به تشت بوده و معمولاً از آن برای سابیدن کشک و یا خمیر کردن نان استفاده می نمایند.

می توان چنین گفت که لاک تراش ها خراطان ماهری هستند و هنر لاک تراشی، هنر ابتکاری جنگل نشینان است و آنان با شناختی که از انواع درختان جنگلی دارند برای ساخت مصنوعات چوبی از چوب درختانی چون ونو (زبان گنجشک)، نمدار و انجیلی استفاده می نمایند و با یاری گرفتن از ابزار کار بسیار ابتدایی، آثار زیبایی خلق می نمایند.

هنرمندان لاک تراش به علت نرمی چوب درختان پهن برگ به راحتی می توانند بر روی آنان کارکرده و فرم و شکل دلخواه را ایجاد نمایند، بعلاوه این گونه از درختان در برابر خشکی و رطوبت عکس العمل ناچیزی از خود نشان می دهند و در مقابل پیچیدگی، کج شدن و ترک خوردن مقاوم هستند. در بین درختان پهن برگ، تراش و فرم دهی به چوب درختان ون و آزاد به علت سختی آوندهای آنان بسیار مشکل است اما ظروف ساخته شده از آن ها بسیار مقاوم بوده و از کیفیت بهتری برخوردار است.

استاد لاک تراش مراحل کار خود را به این ترتیب شروع می نماید که پس از برش چوب، متناسب با ابعاد ظرف و به یاری تبر فرم اولیه محصول را کاملاً ذهنی و بر اساس تجربه شکل داده، آنگاه از ابزارهایی چون تیشه، اسکنه، ماتِکِل (ابزاری است شبیه به تیشه با تیغه بلندتر و لبه ای جمع شده که به منظور تراش داخل ظروف استفاده می شود)، موش رنده (رنده دستی)، کِتِنا (ابزاری چوبی شبیه به چکش) و… به خالی نمودن داخل ظرف و فرم دهی آن اقدام می نماید.

هنگامی که ظرف به شکل دلخواه عایدی، مراحل تکمیلی کار انجام خواهد شد. بدین ترتیب که با رنده دستی اضافات بخش هایی چون دسته قاشق یا میله عصا را برداشته و با سوهان چوب ساب سطح محصول را صاف می نماید. پرداخت نهایی هم با تیغه تبر که نقش لیسه را ایفاء می نماید، اتفاق می افتد. جهت نقش اندازی بر روی چوب هم از همان ابزار ابتدایی و ساده همانند مته دستی یا ابزارهای نوک تیز برای خراشاندن و ایجاد نقش استفاده می نمایند.

مرحله پایانی لاک تراشی را می توان مرحله جوشاندن محصول در ظرف شیر اسم کرد. ظروف چوبی مانند جوله و قاشق، لاک و… را برای زیباتر شدن و برای بالا بردن مقاومت چوب در برابر آفت ها، در دیگی پر از شیر بروی اجاق هیزمی گذارده و به مدت کوتاه می جوشانند. در طی این مرحله رنگ چوب هم به قرمزی متمایل می شود که موجب خوش رنگ شدن ظرف می شود.

همان طور که می دانید امروزه در منطقه ها جنگلی کشورمان به ویژه منطقه ها شمال (گیلان، گلستان، مازندران) هرکجا که دسترسی به درختان جنگلی چون نمدار و شمشاد و… امکان پذیر باشد می توان نشانه هایی از تراشیدن ظروف چوبی و لاک و جوله و… را یافت. شیوه فراوری شاید در همه نقاط تا حدی یکسان باشد اما آنچه آن ها را از هم متمایز می نماید بهره گرفتن از مواد اولیه یا نقوش یا تکنیک های حفاظتی موجود در هر منطقه است. به اسم مثال در مازندران جهت تغییر رنگ در مرحله پرداخت ابتدا ظرف را بر روی آتش گرم می نمایند سپس مخلوطی از خاک زغال و ماست را بر روی بدنه ظرف مالیده و مجدداً بر روی حرارت می گردانند در این روش پس از اتمام کار ظرف به رنگ قرمز مایل به سیاه بسیار خوش رنگی درمی آید. اما در منطقه کتول استان گلستان به منظور تغییر رنگ و بالا بردن مقاومت آن، ظرف را در دیگ شیر می جوشانند.

در حقیقت زندگی مردمان جنگل نشین به صورت مستقیم وابسته به جنگل بوده و فلسفه ظریف لاک تراشی هم از همین همزیستی جدایی ناپذیر انسان و طبیعت شکل می گیرد. آن ها با شناختی که از انواع درختان دارند با استفاده از ابزار بسیار ابتدایی، نیازهای روزمره مردم را مرتفع می سازند.